Buğday Derneği: Tarımda bütüncül bir düzenlemeye muhtaçlığımız var

Orman Kanunu ve Birtakım Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, muhakkak eserlerin yetiştirilmesinin müsaadeye tabi olması, kontratlı tarım mecburiliği ve ekilmeyen toprakların kiralanması üzere değişiklikler getiriyor. Kanundaki değişiklikler küçük çiftçinin bağımsızlığını, rekabet talihini ve ziraî biyoçeşitliliği riske sokabilir. Olumlu tesirler sağlayacak bir yasal düzenleme için mahallî tohumların, çeşitliliğin, toprak tamirinin desteklenmesinden ve çiftçileri teşvik etmekten bahsetmek gerekiyor.

“İklim değişikliği ile gayret, besin talebindeki artış, doğal kaynakların faal biçimde kullanılması, besin garantisi ve güvenliğinin temin edilmesi” üzere münasebetlerle üretimin planlanması gerekliliğinden yola çıkan Orman Kanunu ve Birtakım Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun, üretim planlamasının arz-talep durumuna nazaran yapılmasını öngörüyor. 

İklim değişikliğinin tarımdaki olumsuz tesirlerini azaltmak, besin teminatını sağlamak ve eser çeşitliliğini artıracak bir planlama yapmak değerli. Lakin maddedeki yeni düzenlemeler ve cezai yaptırımlar dikkat edilmesi gereken birtakım sakıncalar içeriyor. Kuraklık, seller ve girdi maliyetlerinin baskısı altında küçük çiftçinin refahı ve bağımsızlığı konusunda birtakım soru işaretlerini de beraberinde getiriyor.

Yasa hazırlanırken çiftçi örgütleri üzere hususla ilgili sivil toplum kuruluşlarının, sürdürülebilir tarım konusunda çalışan uzmanların ve akademisyenlerin görüşünün alınmaması birtakım soruları beraberinde getiriyor. Örneğin yeni düzenleme, bilhassa tabiat dostu klâsik uygulamaların, lokal tohumların, çeşitliliğe dayalı uygulamaların ve bu çeşitlilikten beslenen mutfak kültürünün teminatı olan küçük çiftçilerin topraklarını işlemeyi bırakıp toprağını terk etmesine yol açabilir mi? Besin teminatının sağlanması üretim yeterliliği ile birlikte üretimle ilgili mevzularda kelam, yetki ve karar etaplarında çiftçilerin sürece dahil olmasını da kapsamaz mı? 

Kanun değişikliği ne cins uygulamalar içeriyor?

Düzenlemede dikkat çeken kıymetli değişikliklerin başında, belirlenecek eser yahut eser kümelerinin üretimine başlanmadan evvel Tarım ve Orman Bakanlığı’ndan müsaade alınması mecburiliği geliyor. Yasaya nazaran çiftçiler muhakkak eser kümelerini yetiştirmek için bakanlıktan müsaade alacaklar. Müsaade almadan üretim yapan çiftçilere dayanaklardan 5 yıl men edilme ve para cezası üzere yaptırımlar uygulanacak. 

Bir başka kıymetli değişiklik, Bakanlık tarafından belirlenecek eser ve eser kümelerinde kontratlı üretimin mecburî hale getirilmesi. Kontrattan vazgeçen taraflara cezai yaptırımlar uygulanacak.  

Yeni düzenleme, üst üste 2 yıl ekilmeyen tarım topraklarının Bakanlıkça kiraya verilmesini de öngörüyor. 2 yıl üst üste ekilmeyen yerler öncelikli olarak arazinin bulunduğu yerleşim yerinde ikamet edenlere ya da ziraî alanda faaliyet gösteren kooperatif, birlik, dernek ve vakıflar ile istekli kuruluşlara kiralanacak.

Kenevir üretimi konusunda yapılan değişiklikle daha evvel büsbütün müsaadeye tabi olan üretimde Bakanlığın çıkaracağı yönetmelikler çerçevesinde müsaadesiz teşebbüslerin önü açılıyor.

Buğday Derneği olarak, kabul edilen yasa düzenlemesindeki değişikliklerin münasebette tabir edilen sıkıntılara tahlil sunabilmesinin fakat bahisle ilgili paydaşların görüşleri dikkate alınarak yine kıymetlendirilmesi ile mümkün olabileceğini savunuyoruz. Bu nedenle maddedeki değişiklikler ile ilgili uzman görüşlerini, yorumları ve teklifleri Tarım ve Orman Bakanlığı’nın dikkatine sunuyoruz.

Sermayenin tarıma nüfuz etmesi kolaylaşıyor mu?

Konuyla ilgili değerlendirmesine başvurduğumuz Ege Üniversitesi Tarım İktisadı Kısmı Öğretim Elemanı Dr. Fatih Özden, toprak ölçüsünün artırılamaması ve üretim yapılabilecek tarım topraklarının kıymetli bir kısmının mevcut kır/köy kökenli çiftçilerin mülkiyetinde olmasının sermayenin tarıma nüfuzunu sonlandıran temel etkenlerden birisi olduğunu söylüyor. 

Yasadaki değişiklikler ile kontratlı tarım yoluyla emeğin, arazi yoluyla da toprağın metalaşma süreçlerinin hızlanabileceğine dikkat çeken Dr. Fatih Özden kelamlarını şöyle sürdürüyor: “Özellikle son 20 yıldaki değişiklik ve uygulamalara bakarak Türkiye’nin tarım anlayışını ihracat odaklı, monokültür, konvansiyonel ve endüstriyel bir kesim olarak pahalandırmak mümkün. Son devirlerde Türkiye tarımında kontratlı üretim modelinin sıklıkla üzerinde durulması ve maddedeki değişiklikten de anlaşılacağı üzere yaygınlaştırılmak istenmesi sermayenin tarıma nüfuz etmesini kolaylaştırıyor.”

“Agroekoloji: Öbür Bir Tarım Mümkün” kitabının muharrirlerinden Dr. Fatih Özden tarım topraklarının kiralanmasının sermayenin tarıma girişini destekleyen öteki bir yol olduğunu, kelam konusu kiralamanın düzenlemede belirtildiği üzere, öncelikle arazinin bulunduğu yerleşim yerlerinde ikamet edenlere ya da kooperatif, birlik, dernek ve vakıf üzere STK’lara yapılmasının da toprakların metalaşma sürecinin önüne geçemeyebileceğini söylüyor. Özden, köylerde ekilmeyen tarım yerlerinin halihazırda esasen kiralanabildiğini yahut ortakçılıkla işlenebildiğini ve bu faaliyetlerinin büyük bir kısmının de tekrar birebir yahut yakın köylerden olduğunu hatırlatıyor ve ekliyor: “Ancak köylerde yanlış siyasetler ve iklim krizi üzere sebeplerle bilhassa küçük-orta ölçekli çiftçiler tarafından ekilemeyen toprakların kiralanacağı STK’lar içinde ekonomik gücü ve yatırım kapasitesi olanların öne çıkması da mümkün.”

Yerel çiftçi haklarına ve üreticilere etkisi

“Çiftçilerin müsaade almadan üretim yapamayacağını söyleyen Bakanlık, bu türlü bir siyaset değişikliği için çiftçinin isteğini almış mıdır?” sorusunu soran Özden, radikal üzere gözüken bu sorunun aslında direkt besin egemenliği ile ilgili olduğunu açıklıyor: “Gıda egemenliği çokça tabir edildiği üzere yalnızca üretimin yeterliliği sorunu değil, üretimle ilgili mevzularda kelam, yetki ve karar kademelerinde çiftçilerin sürecin neresinde olduklarıyla da ilgilidir.” 

Yeni düzenleme kır kökenli büyük üreticiler ve yatırımcıların küçük-orta ölçekli ziraî işletmelerin emeğinden ve yerlerinden yaralanabilmelerinde bir nevi aracı durumuna geçmelerine de fırsat verecek. Bu üreticiler şirketler için kontratlı tarım ve arazi kiralama üzere süreçlerde kolaylaştırıcı bir rol oynayabilirler.

Polikültür üretim yapan çiftçiler ve biyoçeşitlilik nasıl etkilenecek?

Yasada yapılan değişiklikte polikültür (çeşitliliğe dayalı) üretim yapan üreticiler için belirsizlik kelam konusu. Yeni düzenlemeye nazaran polikültür üretim yapan üreticilerin yetiştirdiği çoklu eserlerin bir yahut daha fazlasına Bakanlığın müsaade vermemesi mümkünlüğü bulunuyor. 

Bakanlıkça belirlenen eser yahut eser kümelerinin üretiminin müsaadeye tabi olması bilhassa küçük ölçekli yahut polikültür üretim yapan üreticilerin kendi besin garantilerini de tehlikeye sokabilir. Yeniden birebir kesim üreticiler, birçok vakit tüketiciye direkt ulaşan pazarlama kanallarını kullanıyor. Hasebiyle uzun vakit zarfında kurmuş oldukları pazarlama ağının da bu süreçten olumsuz etkilenmesi kelam konusu.

Dr. Fatih Özden’e nazaran bu durum üreticilerin bağımsızlığını riske sokarken, Türkiye’de zati hâkim durumda olan monokültür üretimi daha da baskın hale getirebilir. Özden, günümüzde toprak, su, iklim kaideleri ve biyoçeşitliliğin azalması üzere problemlerle baş edebilmek için polikültür üretimin teşvik edilmesi gerekirken, bu durumun polikültür üretime geçme potansiyeli olan üreticileri olumsuz etkileyeceğine vurgu yapıyor. 

Gıda ve barınma üzere temel gereksinimlerin karşılanmasında kendine kâfi toplulukların kâfi çeşitlilikteki üretimlerinden vazgeçmek zorunda kalması ve tek tip üretim yapmaya zorlanması, bu toplulukların piyasada çeşitli eserlerle yakaladığı rekabet bahtını kaybetmesine ve tek tip eser yetiştirmenin ekonomik ve ekolojik riskiyle karşı karşıya kalmasına neden oluyor. Bu adaletsizlik karşısında geliri düşen ve tarlasını satarak ailesiyle kente göç etmek zorunda kalan çiftçiler evvelden yerinde yetiştirdiği çeşitli meyve sebzelerle beslenirken, marketten pazardan alabildiği kadarıyla ve nereden geldiği nasıl yetiştirildiği muhakkak olmayan besinle yetinmek zorunda kalıyor. Üreten, kendine kâfi topluluklar giderek satın almak zorunda bırakılan ve alım gücü giderek düşen fakir tüketicilere dönüşüyor. Kente göç etmeyenler ise ya mevsimlik tarım işçiliğine yöneliyor ya da kentlerin varoşlarına göçerek işsizliğe, marjinal işlere, toplumsal yardımlara mahkûm oluyor. 

Bütüncül bir düzenleme için teklifler:

• Tarımda iklim değişikliğinin olumsuz tesirlerini azaltmak, besin teminatını sağlamak ve ülkemizin farklı özelliklere sahip bölgelerinden yararlanarak eser çeşitliliğini arttıracak bir planlama yapmak kıymetli. Bunu tabiat ile uyumlu ve sürdürülebilir halde yapabilmek için agroekoloji ve onarıcı tarım uygulamalarına yönelmek gerekiyor.

• Ülkemizde tarıma dair daha evvel de çeşitli planlamalar ve yasa değişiklikleri yapıldı. Lakin yapılan planlama ve değişikliklerin kalıcı ve tesirli olabilmesi için iştirakçi bir süreç izlenerek kanun değişikliğinin yapılması gerekir. 

• Yasa değişikliklerinin çiftçileri zarurî kılarak ve cezai yaptırımlar uygulanmasına yönelik değil, teşvik ve destekleme yollarını açmaya yönelik olması gerekir. Türkiye’de destekleme araçlarının neden maksatlara ulaşmada yetersiz kaldığının tahlili yapılmalı.

• Üretim sınırlamasının arz-talep üzerinden sayısal olarak üretim ölçüsüne nazaran yapılması yerine ülkenin iklim, coğrafik özellikler, toprak ve su koşullarına ve bölgesel gereksinim ve potansiyellerine nazaran bölgesel üretim planlamaları yapılmalı ve her bölgede lokal üretim, lokal tüketim sisteminin altyapıları kurulmalı. Bu türlü bir planlama ile, lokal çeşitlerin devamı ve ziraî biyoçeşitlilik de sağlanmış olur. 

Dünyadaki uygulamalar

Avrupa Birliği’nin uyguladığı Ortak Tarım Siyaseti (OTP) Avrupalı çiftçiler için sürdürülebilir bir gelecek sağlamayı, küçük çiftliklere gayeye yönelik takviye sağlamayı ve AB ülkelerinin önlemleri mahallî şartlara uyarlaması için daha fazla esneklik sağlamayı amaçlıyor.

OTP’de yürürlüğe giren yeni düzenlemeler ile 2021-2027 yılı için ayrılan maddi kaynağın Yeşil Mutabakat amaçları çerçevesinde biyoçeşitliliğin ve organik tarım alanlarının artırılmasına, geçimini çiftçilikten sağlayanların ve genç çiftçilerin desteklenmesine, tarımda inovasyonun artırılmasına harcanması planlanıyor.  

Örneğin, her çiftlikte ekilebilir arazinin en az %3’ünün biyoçeşitliliğe ayrılacağı, bütçenin en az %25’i ekosistemlere tahsis edilerek iklim ve etraf dostu tarım uygulamaları ve yaklaşımları (organik tarım, agroekoloji, karbon tarımı vb.) ile hayvan refahının uygunlaştırılması için daha güçlü teşvikler sağlanacağı, kırsal kalkınma fonlarının en az %35’inin iklim, biyoçeşitlilik, etraf ve hayvan refahını desteklemeye yönelik önlemlere tahsis edileceği 2021-2027 planları ortasında. Yeni mevzuat üstlenilen faaliyetlerin seviyesi de dahil olmak üzere AB ülkeleri tarafından belirlenecek zarurî lakin esnek bir etkin çiftçi tarifi içeriyor ve yalnızca etkin çiftçilerin makul AB dayanaklarını alabilmesine müsaade veriyor.

Hindistan’da ise tarım siyasetlerinin temelini 1960’ta yapılan düzenlemeler oluşturuyor. Eylül 2020’de devlet dayanağını sonlandırıp, kontratlı tarıma kapı açarak özel bölümün tarıma girişini artıracak üç tarım yasasının meclisten geçmesi, bir yılı aşkın süren protestolara sebep olmuştu. Protestolara sebep olan tarım yasası tarımda taban fiyat uygulaması, gübre ve mazot dayanağı, haşereyle uğraş ve ilaçlama, pazar ağı üzere takviyelere son verip, küçük üreticileri büyük şirketlerle karşı karşıya bırakıyordu. Çiftçiler büyük şirketlerin istediği eserleri, onların istediği fiyata satmak zorunda kalıyordu. Özel sermayenin sömürüsüne maruz kalan çiftçilerin ülke tarihindeki en uzun protesto olarak geçen gayreti sonucunda yasa geri çekildi.

Etkili bir yasa için gerekenler

Yasayı kıymetlendirerek tekliflerde bulunan Buğday Derneği Besin Yüksek Mühendisi Merve Atınç, dünya genelinde tarımda yapılan yeni yasal düzenlemelerin çiftçilerin özerkliği, bağımsızlığı ve dayanıklılığına vurgu yaptığını belirterek ülkemizde yürürlüğe giren yeni düzenlemenin planlama ismi altında çiftçilerin bağımsızlığını etkileyerek daha çok cezai yaptırımdan bahsettiğine dikkat çekiyor. 

“Yasa, biyolojik çeşitlilik için büyük bir tehlike olan endüstriyel tarımdaki monokültürün artmasına neden olarak ekolojik tarımın önerdiği polikültür, orta eser, birlikte ekim üzere farklı prosedürlerin önünü kapıyor” diyen Atınç, tesirli bir yasal düzenleme için şu tekliflerde bulunuyor: “Yasaların gerçek bir değişim yaratması için iklim değişikliğinin tarımdaki olumsuz tesirlerini önlemekten, çiftçileri tarımdan uzaklaştırmak yerine teşvik etmekten, sadece büyük çiftçiler ve şirketlere yarar sağlamak yerine mahallî tohumların, polikültür uygulamaların ve lokal çeşitlilikten beslenen küçük çiftçilerin önünü açmaktan, eser çeşitliliğini artırmaktan ve bütün bunları yaparken besin teminatı sağlamaktan bahsetmesi gerekiyor.”

Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı